Współczesny egipski kot domowy, którego spotkać można w kawiarni czy na bazarze gwarnych ulic Kairu, jak i w spalonych słońcem wioskach, to eleganckie i delikatne stworzenie, zwykle znacznie mniejszych rozmiarów niż ich koci kuzyni z Zachodu. (...)
Aż trudno uwierzyć, że przodkowie tego pasjonującego, ale niewielkiego stworzenia odgrywali tak istotną rolę w codziennym życiu starożytnego Egiptu.
Tak egiptolog Jaromir Malek pisze o staroegipskich kotach w swej książce „The Cat in Ancient Egypt”. Zarówno on, jak i inni zafascynowani kotem badacze wskazują na co najmniej kilka elementów, które ukształtowały pozycję kota w kraju faraonów.
Wartość społeczna i status kotów w Egipcie
Gospodarka starożytnego Egiptu opierała się na rolnictwie i hodowli zwierząt.
Łowca myszy...
Obfitość plonów zależała przede wszystkim od regularnych wylewów Nilu, natomiast przechowanie zebranej żywności – między innymi od skutecznego zabezpieczenia jej przed nieproszonymi stołownikami, głównie gryzoniami.
Kot nubijski – przodek kota domowego – szybko stał się sojusznikiem egipskiego rolnika. Była to relacja win-win. Kot otrzymał schronienie i opiekę, człowiek zyskał strażnika spichlerzy. Dlatego kult kota rozwinął się najpierw jako kult domowy, dziś powiedzielibyśmy – „ludowy”.
...i węży
Kot chronił nie tylko przed głodem i biedą. Zwierzęta te zyskały szacunek także jako zabójcy jadowitych węży (z czego znane są w Afryce Północnej do dziś). Te przydatne zdolności łowieckie wzmocniły ich znaczenie o charakterze ochronnym.
Nic dziwnego, że kot szybko zaczął być kojarzony ze szczęściem i pomyślnością. Pochodzący z XX lub XIX w. p.n.e. sennik objaśnia, że pojawienie się we śnie dużego kota oznacza zapowiedź obfitych plonów.
W jaki sposób czczono koty w Egipcie?
Archeologowie odkryli też mnóstwo przedmiotów o znaczeniu ochronnym z wizerunkiem kota, m.in. magiczne noże z kości słoniowej umieszczane przy zmarłych, figurki, amulety codziennego użytku, a także biżuterię, która łączyła funkcje amuletu i ozdoby.
Kot powoli piął się coraz wyżej – stał się m.in. obrońcą i pomocnikiem bóstwa słonecznego Ra w czasie nocnej podróży jego barki słonecznej. Znane są przedstawienia kotów odcinających głowę wężowi Apopisowi, który zamierzał pożreć słońce.
W domach zwykłych ludzi kot był niezwykle ceniony, a jego odejście opłakiwane. Jak pisał Herodot, po śmierci kota cała rodzina goliła brwi na znak żałoby.
Koty należące co osób bogatych i wpływowych bądź do samego faraona czy członków jego rodziny ubierano w drogą biżuterię, a posiłki podawano im na drogocennych naczyniach.
Mumie kotów
W latach 332 p.n.e do 30 n.e. w Egipcie hodowano koty w pobliżu świątyń. Zwłoki mumifikowano i składano jako ofiary.
Liczba odnalezionych kocich mumii świadczy o tym, że mumifikacja kotów była powszechna, prawdopodobnie mumiami także handlowano. Niektóre kocie mumie mają własne sarkofagi, wyposażone w rzeźby i amulety.
Pamięć o niektórych „mruczkach z wyższych sfer” przetrwała do naszych czasów. Warto wspomnieć tu o kotce Tamiit („Kicia”), ulubienicy księcia Totmesa z XVIII dynastii, która po śmierci została pochowana w wapiennym sarkofagu opatrzonym inskrypcjami przeznaczonymi dla zmarłych ludzi.
Bastet — bogini kot
Egipcjanie czcili wiele kocich bóstw. Początkowo były to bóstwa utożsamiane z kotami dzikimi, zwłaszcza z lwami, ale także z panterą czy gepardem (np. bogini Mafdet, obrończyni przed ukąszeniami węży i skorpionów).
Jedną z lwiogłowych bogiń była Bastet. Już w czasach Starego Państwa była opiekunką Oka Słonecznego, wraz z kilkoma innymi żeńskimi bóstwami – w tym z lwicą-wojowniczką Sekhmet.
Impulsywna lwica Bastet „złagodniała” i przyjęła postać kobiety z głową kota lub po prostu kotki prawdopodobnie w Trzecim Okresie Przejściowym (ok. 1070–712 r. p.n.e.), gdy kot był już w Egipcie bardzo rozpowszechniony.
Głównym ośrodkiem kultu Bastet było położone we wschodniej części Dolnego Egiptu Bubastis, gdzie znajdowała się świątynia i ogromna kocia nekropolia. Kult bogini praktykowany był również w Memfis czy w Tebach.
Powiązanie kotki z lwicą wydawało się naturalne – podobieństwo między tymi dwoma zwierzętami było łatwo zauważalne, natomiast dzikość lwicy i łagodność kotki idealnie pasowały do religii egipskiej, lubującej się w podkreślaniu dwóch przeciwieństw. Boginie Sekhmet i Bastet stanowią właśnie taką parę.
Znaczenie Bubastis – a wraz z nim jego patronki – wzrosło w czasach XXII dynastii (945–715 p.n.e.). Nawet jeden z faraonów tej dynastii nosił imię Pami/Pamiu („Kocur” lub „Ten, który należy do kota”).
Bastet była boginią miłości, radości, zabawy, ogniska domowego. Opiekowała się oczywiście kotami, ale także przyszłymi matkami. Pomagała im w porodach, patronowała macierzyństwu (kotki, zwykle zaciekle broniące swych młodych, Egipcjanie uważali za dobre i ofiarne matki).
Na przedstawieniach figuralnych bogini często dzierży sistrum (instrument muzyczny) oraz znak życia – anch (ankh), a u jej stóp gromadzą się kocięta.
.jpg)
Szczytowy okres kultu kota w Egipcie
Kult kota, i ogólnie kult zwierząt, stał się powszechny i ogromnie popularny w Okresie Późnym (po roku 664 p.n.e.), a następnie za panowania dynastii ptolemejskiej.
Popularność tej formy religijności mogła mieć wiele przyczyn. Sami władcy wspierali kult zwierząt, a zwłaszcza związany z nim „przemysł świątynny”. Sama liczba kapłanów oraz pracowników świątyń znacznie rosła. Państwo czerpało duże zyski z opodatkowania świątyń, sprzedaży posad w świętych przybytkach, a także z datków składanych przez wiernych.
Za panowania greckich Ptolemeuszy pojawił się jeszcze jeden ciekawy aspekt religijny wspierający kult zwierząt. Z jednej strony, rodzima religia egipska była pewnego rodzaju manifestacją egipskości i jednoczyła społeczeństwo wobec nowej, obcej dynastii
. Z drugiej strony natomiast widać wyraźnie chęć nowych władców do wyrażania szacunku dla uczuć religijnych poddanych. Część spośród darczyńców składających ofiary wotywne Bastet nosiła typowo greckie imiona!
Popularność samego kultu kota można było dodatkowo tłumaczyć charakterem samej bogini. Łagodna kotka, patronka zabawy, powiązana z wszechobecnym kotem była bliska ludności egipskiej.
Doroczny festiwal organizowany w Bubastis ku jej czci należał do największych i najpopularniejszych obchodów w całym kraju. W V w. p.n.e. Herodot opisał liczne ozdobione barki płynące rzeką i pełnych ludzi radośnie tańczących i śpiewających oraz pijących wino.
Śmierć za zabicie kota
Miłość do Bastet i szacunek do kotów był w tym czasie ogromny. Herodot wspominał, że każdy, kto celowo zabił święte zwierzę, sam musiał ponieść śmierć.
Potwierdził to Diodor Sycylijski, który ok. 59 r. p.n.e. był świadkiem zdarzenia, podczas którego członek wizytującej Egipt delegacji rzymskiej przypadkowo zabił kota. Nie pomogła ani dyplomacja, ani nawet interwencja samego władcy – wściekły tłum zlinczował świętokradcę.
Dlaczego Egipcjanie czcili koty - podsumowanie
Egipski kult kota był rezultatem kilku czynników:
- użyteczności udomowionego w Egipcie kota,
- jego symboliki ochronnej popularnej wśród ludności,
- podobieństwa do obdarzanego już czcią lwa,
- a zapewne także ogromnego uroku, elegancji i tajemniczości tego zwierzęcia.
Powiązanie kota z boginią Bastet przyczyniło się do ogromnego rozwoju jego popularności. Bez wątpienia koty stały się integralną częścią życia codziennego Egipcjan i ich kultury, wpisując się w ich wierzenia oraz rytuały społeczne.
